Tuesday, April 23, 2013

Η Παιδεία, η Πρόνοια και η Αγία Ελληνική Οικογένεια


Share/Bookmark
Η βασική αρχή παραγωγής πλούτου σε μια οικονομία έγκειται στη μέγιστη αξιοποίηση των παραγωγικών συντελεστών της. Οι δύο πρώτοι παραγωγικοί συντελεστές είναι η γη, ο φυσικός πλούτος και το κεφάλαιο, δηλαδή μηχανήματα, κτήρια, αλυσίδες παραγωγής, δίκτυα διανομής,  υποδομές, και η ενσωματωμένη στο κεφάλαιο τεχνογνωσία, όπως η δομή της αλυσίδας παραγωγής, τα δίκτυα διανομής, το brand name και πολλά άλλα.
Ο σημαντικότερος όμως παραγωγικός συντελεστής δεν είναι άλλος από την ανθρώπινη εργασία. Στην εποχή της οικονομίας, της γνώσης και της εξειδίκευσης είναι ο πιο σπουδαίος πόρος. Περιλαμβάνει τις ειδικές παραγωγικές γνώσεις και τεχνικές σε κάθε παραγωγική δραστηριότητα που έχουν ενσωματωθεί στον ανθρώπινο νου, από τον αγρότη ως τον οικοδόμο,  από το στέλεχος διοίκησης ως τον ειδικό επιστήμονα, από τον γραφίστα ως τον έμπορο, από τον επιστήμονα ως τον καλλιτέχνη. Περιλαμβάνει επίσης, και ίσως κυρίως,  την κουλτούρα, το ήθος της εργασίας και τη γενικότερη κοινωνική συμπεριφορά. Αυτό που συνηθίσαμε να αποκαλούμε "σύστημα αξιών". 
Αυτός ο τελευταίος είναι ο λόγος που η παραγωγική δυνατότητα κάθε οικονομίας δεν αλλάζει εύκολα ούτε μεταφέρεται αυτόματα από τόπο σε τόπο, εάν υποθέσουμε ότι μπορούσαμε να μεταφέρουμε πλήρως όλα τα άλλα.
Αν, επί παραδείγματι, γίνονταν να μεταφερθεί με μιας το σύνολο της παραγωγικής βάσης της Γερμανίας στη Ρωσία ή στην Αφρική, ή αυτή της Ολλανδίας στο Μπαγκλαντές (γη, παραγωγικές μονάδες, πόροι, κεφάλαιο), είναι βέβαιο ότι η παραγωγική ικανότητα θα ήταν διαφορετική, καθώς ο τελευταίος συντελεστής θα ήταν διαφορετικός. Ή ανάστροφα, εάν δια μιας οι Φινλανδοί εξαφανίζονταν και τους αντικαθιστούσε αντίστοιχος αριθμός κατοίκων της Ελλάδας, της Αυστρίας ή της Νιγηρίας, προφανώς δεν θα είχαμε το ίδιο παραγωγικό μοντέλο, την ίδια κοινωνική λειτουργία πριν περάσουν λίγα ή αρκετά χρόνια, ώστε ενδεχόμενα να αναπτυχθεί ή προσαρμοστεί ο ανθρώπινος συντελεστής, χωρίς βέβαια και αυτό να είναι νομοτέλεια. Εάν μεταφέρονταν οι σημερινοί Ολλανδοί στο Μπαγκλαντές, θα είχαμε σίγουρα ένα διαφορετικό Μπαγκλαντές, αλλά όχι κατ' ανάγκη μια Ολλανδία του Ινδικού Ωκεανού.
Στον ανθρώπινο συντελεστή, στη διαμόρφωση και συμπεριφορά του, στη γλώσσα,  στον υλικό και άυλο πολιτισμό του συγκεντρώνεται το σύνολο της γνώσης, της τεχνογνωσίας και του παραγωγικού δυναμικού που έχει συσσωρεύσει το παραγωγικό σύστημα μιας κοινωνίας για αιώνες. Από τη διαμόρφωσή του εξαρτάται η ποιότητά του.  
Σε κάθε περίπτωση, όταν σε μια οικονομία υπάρχουν σχολάζοντες πόροι ή πόροι που δεν παράγουν όσο θα μπορούσαν και ιδιαίτερα ανθρώπινοι πόροι (με μόνο όριο την μεσομακροπρόθεσμη βιωσιμότητα σε σχέση με το περιβάλλον) τότε η οικονομία αυτή παράγει λιγότερο πλούτο από όσο θα μπορούσε και, επομένως, ασχέτως της κατανομής του, είναι φτωχότερη από τις δυνατότητές της.
Από το σύνολο του πλούτου ένα μέρος αφαιρεί το κράτος μέσω των φόρων, προκειμένου να εξασφαλίσει τα βασικά αγαθά που έχουν οι πολίτες συμφωνήσει ότι αποτελούν κοινή υποχρέωση και είναι απαραίτητα για τη συνέχιση της παραγωγικής διαδικασίας: καταρχήν τη λειτουργία  της Δημοκρατίας και την παραγωγή νομικού πλαισίου, την απονομή δικαιοσύνης, την ασφάλεια και τη χωροταξία και τις υποδομές που τις εξυπηρετούν, δηλαδή τις βασικές εκείνες υπηρεσίες που αποτελούν τον σκληρό πυρήνα του Κράτους.
Αυτές επιτρέπουν την ειρηνική συμβίωση των πολιτών και αποτελούν προϋπόθεση για τη λειτουργία της οικονομίας αλλά και της Δημοκρατίας. Είναι οι λειτουργίες που εξασφαλίζουν τις βασικές ανάγκες των ανθρώπων: να κινούνται ελεύθερα στην επικράτεια, να συναθροίζονται και να συμβιώνουν με τους υπόλοιπους ειρηνικά.
Ακολουθούν η Παιδεία και η Κοινωνική Πρόνοια, οι οποίες  πέρα από τη λειτουργία τους ενισχυτικά ως προς τις κεντρικές δράσεις της πολιτείας (ενισχύουν τη δημοκρατική λειτουργία και το αίσθημα ασφάλειας) λειτουργούν και ως παραγωγικές επενδύσεις υψηλού πολλαπλασιαστικού αποτελέσματοςΔημόσια δράση δεν σημαίνει υποχρεωτικά παραγωγή των αντίστοιχων υπηρεσιών από το κράτος αλλά καθορισμός των στόχων της δράσης από το Κράτος και κάλυψή της με δημόσια δαπάνη
Η Παιδεία διαμορφώνει τον ανθρώπινο πόρο και τη συμπεριφορά του, μεταφέρει ειδικές και γενικές γνώσεις και, καλλιεργώντας αξίες, διασφαλίζει τη λειτουργία της Δημοκρατίας εκπαιδεύοντας τους πολίτες στις αρχές της: την ελευθερία και το δίδυμο ισοδύναμό της, την ευθύνη.
Η συνάρθρωση της Παιδείας με την παραγωγική διαδικασία συνίσταται στο ότι επιδιώκει να δημιουργήσει το περιβάλλον εκείνο μέσα στο οποίο οι άνθρωποι θα έχουν τη διαρκή ευκαιρία να έχουν πρόσβαση στις γνώσεις και την εκπαίδευση που αντιστοιχούν στα ταλέντα και τις ικανότητές τους. Εξασφαλίζει τη βέλτιστη αξιοποίηση του ανθρώπινου πόρου, καθώς οι δεξιότητες και το ταλέντο είναι ισοκατανεμημένα σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και ομάδες. Αδυναμία εξέλιξης ικανών και ταλαντούχων λόγω κοινωνικών φραγμών και αποκλεισμών από τη γνώση συνεπάγεται σημαντική απώλεια ανταγωνιστικότητας συνολικά, άρα πλούτου  για όλους. Η δημόσια δράση στην Παιδεία διασφαλίζει την κινητικότητα μεταξύ των κοινωνικών στρωμάτων και την παραγωγή ηγετικών ομάδων αποτελούμενων από τους ικανότερους, όπως και την ατομική πρόοδο των ανθρώπων ανάλογα με τα ταλέντα και τις ικανότητές τους με τη διαρκή παροχή ίσων ευκαιριών σε όλους. 
Την κοινωνική κινητικότητα εξασφαλίζουν διαχρονικά στην ιστορία δύο πράγματα: ο έρωτας, ο οποίος φέρνει σε επικοινωνία ανθρώπους διαφορετικής προέλευσης, και η παιδεία. Οι συνδυασμοί κοινωνικής ρύθμισης των δύο αυτών στοιχείων καθόρισαν  τη δομή εξουσίας των κοινωνιών μας από την κλασική Αρχαιότητα έως σήμερα, τις βύθισαν στον σκοταδισμό  και τη φτώχεια ή τις κίνησαν προς το φως και την ευμάρεια.
Στη διάρκεια των σκοτεινών χρόνων του Μεσαίωνα ο έρωτας ήταν κάτω από αυστηρή υπερρύθμιση, καθώς η κοινωνική κινητικότητα θεωρούνταν ανατρεπτική. Η ελεύθερη ερωτική διάθεση και η κοινωνική κινητικότητα που αυτή συνεπάγεται ήταν ανατρεπτική σε ένα σύστημα όπου η δημιουργία οικογένειας είχε συγκεκριμένους στόχους αναπαραγωγής και ένωσης περιουσιών ή ακόμη και βασιλείων και διασφάλισης εξουσίας ή απλά επιβίωσης των μελών των σογιών και των κοινοτήτων και της τοπικής μικρής ή ελάχιστης εξουσίας τους. Η ακινησία του αγροτικού δυναμικού ήταν προϋπόθεση για τη συνέχιση της επιβίωσης ενός ακίνητου συστήματος. Η ανατροπή και η μετεξέλιξη αυτού του μοντέλου χρειάστηκε περίπου έξι μακρούς αιώνες αφότου άρχισε να ξηλώνεται από τους πρώτους αστούς, τους τυχοδιώκτες της αποικιοκρατίας και τους εμπόρους και νέους αστούς που τους ακολούθησαν. 
Με τον ίδιο τρόπο η αναπαραγωγή της γνώσης και τεχνογνωσίας  γίνονταν από κλειστά συστήματα εντός του σογιού ή της συντεχνίας στην καλύτερη περίπτωση, ενώ το μόνο πραγματικό συλλογικό σύστημα παιδείας ανήκε και ελέγχονταν καθοριστικά από μια αυτοαναφορική συλλογικότητα: τις εκκλησίες. Αυτό τις έκανε πανίσχυρες για χίλια χρόνια, μέχρι τη μεγάλη ανατροπή που προήλθε, σχηματοποιώντας κάπως, από δύο γεγονότα:
Την  κατάρρευση ενός μέρους του συστήματός τους, του ανατολικού, με τη σταδιακή  παρακμή του Βυζαντίου, που κατέληξε στην πτώση της Κωνσταντινούπολης και τη συνακόλουθη χαλάρωση του ελέγχου στους λόγιους του Βυζαντίου που είχαν πρόσβαση στα αρχαία κείμενα και μετανάστευσαν στη Δύση.
Αλλά και, κυρίως, από μια εξωγενή πηγή. Από ένα μονοπάτι που περνάει από τα πρώτα φωτισμένα αραβικά βασίλεια των Ομεϋαδών, που είχαν ήδη αρχίσει να μεταφράζουν τους Έλληνες και Ρωμαίους κλασικούς χρησιμοποιώντας  Ελληνόφωνους και αραβόφωνους Σύριους και Μεσοποτάμιους ήδη από τον έβδομο και όγδοο αιώνα. Από τον Al Farabi, τα πρώιμα αραβικά βασίλεια των Αββασιδών, που πλήρωναν το βάρος σε χρυσάφι για τις μεταφράσεις των Ελλήνων και Ρωμαίων κλασικών στα αραβικά. Από τον αναγεννησιακό Πέρση πρόγονο του Leonardo, τον Αβικέννα, από τον δέκατο αιώνα, στην καρδιά του δικού μας Μεσαίωνα.  Των ίδιων ανοιχτόμυαλων  Ομεϋαδών, που τους ξαναβρίσκουμε να επιβιώνουν αιώνες αργότερα στην Ισπανία, στην Ανδαλουσία των αριστουργημάτων της Γρανάδας και της Κόρδοβας, κουβαλώντας μαζί τους τον αυθεντικό ΑριστοτέληΟ μεγάλος φιλόσοφος βρήκε τον δρόμο του στην Ευρώπη του ύστερου Μεσαίωνα και της πρώιμης Αναγέννησης από αυτή την Κόρδοβα  του Άραβα φιλοσόφου Αβερρόη και όχι από κάποια διαρροή των εφτασφράγιστων μοναστηριακών βιβλιοθηκών, που παρέμειναν στεγανές για πάνω από χίλια χρόνια.
Στον δυτικό κόσμο στην περίοδο του Μεσαίωνα, αλλά και στη μακρά μεταβατική περίοδο που ακολούθησε την Αναγέννηση, τα παιδιά των ευγενών προορίζονταν για ευγενείς, των τεχνιτών για τεχνίτες, των  γεωργών ή των ψαράδων για γεωργοί και ψαράδες. Αν κοιτάξουμε πίσω από την εποχή μας, αυτό μοιάζει ασύλληπτη σπατάλη ανθρώπινων ικανοτήτων, ταλέντων, παραγωγικών πόρων.
Η Αναγέννηση και ο εμπορικός καπιταλισμός, οδήγησαν στην πρώτη παγκοσμιοποίηση, μετά από μια μακρά περίοδο όπου η μόνη κινητικότητα ήταν οι εκστρατείες των σταυροφόρων. Μια βίαιη παγκοσμιοποίηση  μέσω της  αποικιοκρατίας,  που έφερε τη μεγάλης κλίμακας κινητικότητα πληθυσμών, την ανάπτυξη των αστικών κέντρων, τη σταδιακή δημιουργία των εθνών κρατών και τέλος στη σύγχρονη εποχή με το συμβολικό και καθοριστικό ξέσπασμα της Γαλλικής επανάστασης και τον αποκεφαλισμό του βασιλέα.
Με την εισαγωγή της αρχής της δημόσιας δράσης στην Παιδεία ο σύγχρονος κόσμος που προέκυψε από τη Γαλλική επανάσταση εισήγαγε την παιδεία ως καθολική κοινωνική υποχρέωση του νέου εργαλείου των ευρωπαϊκών κοινωνιών, του Κράτους ΔικαίουΔημιούργησε έτσι τη δυναμική εκείνη που οδήγησε σε απελευθέρωση παραγωγικών δυνάμεων ευρείας κλίμακας.
Τότε λαμβάνει χώρα και η μεγάλη μεταστροφή του ανθρωπισμού. Ο ανθρωπισμός μεταφέρει το πρόσωπο του ανθρώπου στο επίκεντρο της σκέψης του, ίσως όχι για πάντα, όπως διαπιστώνει κλείνοντας ο Michel Foucault, στην τελευταία του φράση στις "Λέξεις και τα πράγματα".
Η ίδια δυναμική σήμανε την έναρξη μιας μακράς διαδικασίας  απενοχοποίησης  και λιγότερο καταπιεστικής επαναρρύθμισης της επιθυμίας και των συνακόλουθων ανθρώπινων σχέσεων, της αλλαγής της θέσης της γυναίκας, της αποδέσμευσης του γάμου από τη θρησκευτική διαδικασία, της αλλαγής των οικογενειακών μεγεθών και δομών. Στη θεμελιώδη ανατροπή και μετεξέλιξη του ρόλου και του μοντέλου της οικογένειας από μεταφυσικά καθορισμένη αναπαραγωγική δομή, σε πυρήνα της φυσικής ανθρώπινης συντροφικότητας για όλους. Η προοδευτική αυτή διαδικασία συνεχίζεται για πάνω από διακόσια χρόνια στην ταραχώδη πορεία και εξέλιξη των δυτικών κοινωνιών.
Τελικά, το βάθος της Παιδείας που προσφέρει η κοινωνία και η ελευθερία επιλογών συντροφικής ανάπτυξης της ζωής των πολιτών με βάση το πρότυπο ζωής που επιθυμούν και περιέχουν, συνδέεται άρρηκτα με τη διαδικασία παραγωγής, με τη δυνατότητα καινοτομίας,  με την παραγωγικότητα.
Και τα δύο εξασφαλίζουν την κοινωνική κινητικότητα, την ελευθερία των αποφάσεων, την απελευθέρωση της φαντασίας και,  επομένως, την ανάπτυξη του περιβάλλοντος εκείνου που απελευθερώνει ταλέντα και δεξιότητες, δημιουργούν κίνητρα και ανταμοιβή, παράγουν ευκαιρίες και προσφέρουν ανταπόδοση χαράς και ευτυχίας.
Αποτελούν ταυτόχρονα τη βασική προϋπόθεση έλλογης αντιμετώπισης της τραγικότητας της ύπαρξης, της βεβαιότητας του θανάτου, καθώς νοηματοδοτούν τη ζωή όχι με μεταφυσικό τρόπο, αλλά μέσα από την ανθρώπινη ζεστασιά που προσφέρει η ουσιαστική ανθρώπινη επικοινωνία και η χαρά που επιστρέφει στον άνθρωπο η δημιουργική του δράση, με τις αποτυχίες και τις επιτυχίες της. Δεν είναι τυχαίο ότι οι βίαιοι και αντικοινωνικοί άνθρωποι είναι πάντα άνθρωποι οι οποίοι έχουν στερηθεί ή βιώσει με καταπιεστικό τρόπο αυτά τα δύο βασικά στοιχεία: την οικογένεια και την εκπαίδευση
Η Παιδεία και η ελεύθερη ανάπτυξη των ανθρώπινων σχέσεων καλλιεργούν τα δύο θεμέλια συστατικά του σύγχρονου κόσμου: την ελευθερία να επιλέγουμε και την ευθύνη για τα αποτελέσματα των επιλογών μας, που είναι αυτή ακριβώς που τους δίνει και αξία.
Από τον στωικό απελεύθερο δούλο Επίκτητο στον Νίτσε και στον Φρόυντ, από τον Δημοσθένη στον Ισοκράτη, από τον Επίκουρο στον Adam Smith, από τον Αριστοτέλη στον John Locke, από τον Σπινόζα στον Jeremy Bentham, η ελευθερία για την οποία μιλάμε είναι η απόφαση να είναι κανείς υπεύθυνος απέναντι στον εαυτό του και η δυνατότητα να πραγματοποιήσει την απόφασή του αυτή. Είναι μια δύσκολη επιλογή, γιατί  προϋποθέτει ταυτόχρονα την ανάληψη ευθύνης και την προσπάθεια κατανόησης της πραγματικότητας. Προϋποθέτει, επομένως, τη συγκροτημένη γνώση και τη διαρκή εγρήγορση, την αποδοχή και διαχείριση των συνεπειών των επιλογών μας. Ακόμη κι όταν, όπως ο Οιδίποδας, κανείς υφίσταται τις συνέπειες επιλογών που ξεπερνούν τα όρια της γνώσης και της πρόθεσής του, όταν οι Θεοί και η τύχη αποφασίζουν αλλιώς για λόγους που δεν θα μπορούσε να γνωρίζει. 
Το λάθος είναι η απόδειξη της ελευθερίας μας. Η κατανόηση και διαχείρισή του είναι δείγμα της ωριμότητας του πολιτισμού μας.
Η οικονομική και κοινωνική ελευθερία προϋποθέτει τη δυνατότητα των πολιτών να σχηματίσουν εντός τους συστήματα αξιών στα οποία να πειθαρχούν και την ανάπτυξη των γνωστικών εκείνων εργαλείων που τους επιτρέπουν να κατανοούν κατά το δυνατόν την πραγματικότητα, αυτό που οι αρχαίοι, οι οποίοι και το επινόησαν, ονόμαζαν αρετή. Αυτά τα βασικά στοιχεία επιχειρούν να διαμορφώσουν, λιγότερο ή περισσότερο επιτυχώς, η σύγχρονη Παιδεία και οι πολλαπλές μορφές της σύγχρονης οικογένειας.
Η Κοινωνική Πρόνοια από την πλευρά της πετυχαίνει δύο βασικούς στόχους: Ελαχιστοποιεί τον φόβο και την ανασφάλεια για το μέλλον και επιτρέπει στους ανθρώπους να γίνουν πιο τολμηροί στις αποφάσεις τους στο παρόν, να παίρνουν ρίσκα, να επιχειρούν, να δοκιμάζουν διάφορα μονοπάτια στη ζωή τους δίχως να φοβούνται ότι αν πέσουν δεν θα ξανασηκωθούν. Χωρίς τη διαρκή ανασφάλεια για την υγεία τους, για τη φύλαξη και ανατροφή των παιδιών τους, για την πιθανότητα να βρεθούν κάποια στιγμή χωρίς εργασία, για την απρόβλεπτη στιγμή της δυσκολίας ή την προβλέψιμη στιγμή της αδυναμίας των γηρατειών. Η Κοινωνική Πρόνοια με αυτή την λειτουργία μεταφράζεται σε ένα από τα βασικά στοιχεία της συστημικής ανταγωνιστικότητας, υπό τη βασική προϋπόθεση ότι στηρίζει τους πραγματικά ανήμπορους και όσους επιθυμούν να βοηθηθούν και να ξαναπροσπαθήσουν. Επιτρέπει έτσι στους ανθρώπους να αναπτύσσουν κατά το δυνατόν απερίσπαστοι τα παραγωγικά τους πλεονεκτήματα.
Κοινωνίες με πολίτες σε διαρκή ανασφάλεια, με μόνιμο φόβο για το μέλλον, για την απρόβλεπτη αδυναμία αντιμετώπισης της δυσκολίας, οδηγούνται, όπως ακριβώς η ελληνική, σε συντηρητικές οικονομικές και κοινωνικές συμπεριφορές, σε σπατάλη πόρων και εντέλει σε περιορισμένη παραγωγικότητα. Σε μια ακραία πατερναλιστική αντίληψη σε κάθε επίπεδο.
Η έλλειψη πρόνοιας οδηγεί σε πολίτες που δεν αναλαμβάνουν ρίσκα, σε επενδυτικές επιλογές της άμεσης και όχι μακροπρόθεσμης απόδοσης, καθώς πρέπει να κεφαλαιοποιηθεί γρήγορα και να αποταμιευθεί η επιτυχία, ώστε να προστατευθεί από τον φόβο του μέλλοντος. Διαμορφώνει ανθρώπους που διστάζουν να δοκιμάσουν νέα πράγματα στη ζωή τους, σε οικογένειες έγκλειστες στον εαυτό τους.
Σκέφτηκε κανείς, για παράδειγμα, την τρομακτική σπατάλη αλλά και κοινωνική διαστροφή που συνεπάγεται το να υποχρεούται να παίζει τον ρόλο του νοσοκόμου στον ασθενή ή αδύναμο γονιό το παραγωγικό τέκνο; Πόσο αυτή η αναγκαιότητα διαστρέφει τις οικογενειακές σχέσεις; Πόσο επιβάλλει στον καθένα τη συσσώρευση αντιπαραγωγικού κεφαλαίου (που αντιπροσωπεύει τον φόβο για το μέλλον) αντί για την επένδυση με τον τρόπο που θα έκρινε σκόπιμο στην παραγωγική του ηλικία; Πόσο μετατρέπει τη φυσική και αυθόρμητη παροχή στοργής και αγάπης σε επαχθή υποχρέωση αντίστροφης αποπληρωμής της επίσης υποχρεωτικής φροντίδας που έλαβε ο ίδιος όταν ήταν νέος; Πόσο συμβάλλει στην επιβολή ενός παρωχημένου και γεροντοκρατούμενου οικογενειακού μοντέλου, όπου η παλαιότερη γενιά αργεί δραματικά να παραδώσει την εξουσία (την περιουσία και τις αποφάσεις) στη νεώτερη;  Πόσο επιβάλλει διεστραμμένους και καταπιεστικούς οικογενειακούς δεσμούς, αναγκάζοντας τους γονείς να βλέπουν τα παιδιά τους ως επένδυση στο δικό τους μέλλον και προέκταση τους δικού τους εαυτού και όχι ως αυτόνομες προσωπικότητες, των οποίων η ελεύθερη και υπεύθυνη ανάπτυξη μετά την ενηλικίωση είναι απαραίτητη, τόσο για τη δική τους πρόοδο και ευτυχία αλλά και τη συλλογική πρόοδο της κοινωνίας;
Πόσο τελικά στρεβλώνει την έννοια της ατομικής ελευθερίας και ευθύνης όταν, αντί να δημιουργούμε αυτόνομες προσωπικότητες, με αυτοσκοπούς και όνειρα για την προσωπική τους ολοκλήρωση, διαμορφώνουμε ανθρώπους που υπάρχουν για και δια μέσου των απογόνων τους; Πόσο επιβαρύνουν αυτούς τους απογόνους; Πόσο τους ευνουχίζουν; Πόσα αποτυχημένα όνειρα; Πόσες αναστολές; Πόσες ενοχές; Πόσες στρεβλώσεις; Πόσες σπαταλημένες ζωές;
Η αδυναμία και αναποτελεσματικότητα της δημόσιας παρέμβασης στους τομείς της Παιδείας και της Πρόνοιας είναι αποτέλεσμα των συνειδητά λάθος στόχων τους στην ελληνική κοινωνία, καθώς αποτελούν το κύριο μέσο επιβίωσης ενός ακίνητου αντιπαραγωγικού συστήματος, με το οποίο λειτουργούν συμπληρωματικά.
Στην καρδιά του συστήματος αυτού βρίσκεται το δίκαιο του σογιού και η οικογενειοκρατία, που στη συνείδηση πολλών συμπολιτών μας δεν παύει ακόμη να αποτελεί υπέρτερη  αξία από τον Νόμο του Κράτους Δικαίου.
Η συντηρητική προσέγγιση των κοινωνικών σχέσεων αντικατοπτρίζει, αναπαράγει και τροφοδοτεί έναν βαθύ φόβο. Τον φόβο που πηγάζει από την ανασφάλεια. Ανασφάλεια για μια ασταθή και απειλητική καθημερινότητα, χωρίς πραγματικό δίχτυ κοινωνικής προστασίας, με ταυτόχρονη έλλειψη των συναισθηματικών και διανοητικών εργαλείων για την κατανόηση και ερμηνεία της πραγματικότητας αυτής. 
Αυτή η αδυναμία συγκροτεί κατά κάποιον τρόπο τα αόρατα δεσμά που κρατούν φυλακισμένη σε ένα παρωχημένο οικογενειακό μοντέλο (που είναι κι αυτό ένα μοντέλο παιδείας) τη δημιουργική φαντασία και την παραγωγικότητα των πλέον δημιουργικών ηλικιών.
Η απελευθέρωση της κοινωνικής παραγωγικότητας δεν μπορεί παρά να συνδέεται με τρόπο μονοσήμαντο με την απελευθέρωση των πολιτών από τα δεσμά της άγνοιας, της ανασφάλειας και του φόβου, που δεν τους επιτρέπουν να επιχειρήσουν να ζήσουν τη ζωή τους σύμφωνα με τις δυνατότητές τους.
Η πολιτική ελευθερία, η οικονομική ελευθερία και η αντίστοιχη ευθύνη,  η αυτοτελής παραγωγική δράση, κινούνται σε παράλληλο και αλληλοτροφοδοτούμενο  δρόμο με την εξέλιξη των κοινωνικών μοντέλων. Είναι ο βασικός λόγος για τον οποίο οι ανερχόμενες οικονομικά κοινωνίες, που δεν έχουν διαβεί αυτόν τον δρόμο των ανεπτυγμένων κοινωνιών, αργά η γρήγορα μετασχηματίζουν παράλληλα τα συντηρητικά τους στοιχεία, αν θέλουν η παραγωγικότητά τους να παραμείνει υψηλή ή να συνεχίσει να αυξάνεται. Το μοντέλο της ελευθερίας και της ευθύνης δεν είναι à la carte. Δεν είναι παράδοξο ότι τη διαπίστωση αυτή κάνει ένας αναρχικός αριστοκράτης, ο Μπακούνιν, που ισχυρίζονταν ότι "από την ελευθερία δεν μπορείς να κόψεις ούτε ένα κομματάκι, γιατί αμέσως όλη η ελευθερία συγκεντρώνεται μέσα σ’ αυτό ακριβώς το κομματάκι". 
Στη μικρή περιφερειακή χώρα μας η ανεπαρκής και στρεβλή δημόσια δράση στην Παιδεία και την Πρόνοια αλλά και η αναπηρία της μετέωρης εξέλιξης της οικογενειακής δομής και του ρόλου της, τροφοδοτούν το σχεδόν καθολικό παράπονο των Ελλήνων απέναντι στη ζωή. Βλέπουν να περνούν οι ευκαιρίες που δεν τους δόθηκαν, οι ζωές που θα μπορούσαν να έχουν ζήσει και όμως δεν έζησαν, καθώς τους ρούφηξε ανεξήγητα και αναίτια η διαρκής και ανεπαίσθητη βία μιας ανελεύθερης και αντιδημιουργικής καθημερινότητας.
Το παράπονο αυτό, εξαιτίας της ελλειπούς παιδείας και γνώσης που θα επέτρεπε την κατανόηση της προέλευσής του, μετασχηματίζεται εύκολα εντός μας σε παράλογο θυμό και επιθετικότητα. Μετατρέπεται σε μια ατελέσφορη αναζήτηση ενός σχεδόν μεταφυσικού φταίχτη, αυτού του αόρατου πατέρα που "αδίκησε" κάποτε και "αδικεί" διαρκώς, στο αξεπέραστο τραύμα ανεξήγητων δεκαετιών ζωής έγκλειστης σε ένα δωμάτιο με πόρτες ανοιχτές, όπως οι αυτοέγκλειστοι αστοί στον "Αγγελο Εξολοθρευτή" του  Μπουνιουέλ.
Από αυτό το ανομολόγητο παράπονο πηγάζει η  βίαιη συμπεριφορά της Ελληνικής κοινωνίας και οι αυτοτιμωρητικές αντιστάσεις της στην αλλαγή.
Μπορεί το κουβάρι της ανατροπής και της απελευθέρωσης να μπερδεύεται και να ξετυλίγεται εντός μας, έχει όμως αρχίσει να ξηλώνει, επειδή οι κλωστές και τα ξέφτια του μαγκώνουν στην εξωτερική πραγματικότητα ενός κόσμου που έχει αλλάξει, συμπεριφορών που έχουν μετατραπεί αλλά δεν τολμούμε να διαπιστώσουμε, μιας αλήθειας που αρνούμαστε απελπισμένα και μάταια να δούμε.
Το ασήκωτο βάρος, να ζούμε στον φαντασιακό τόπο όπου ξεκίνησε η περιπέτεια του δυτικού κόσμου και να μιλάμε ένα παρακλάδι της γλώσσας στην οποία πρωτοαρθρώθηκε η τραγωδία και η φιλοσοφία, έχει κρύψει για καιρό το πρόσωπό μας πίσω από τον καθρέφτη του  συλλογικού ονείρου της Δύσης.  Ανεπαίσθητα, όμως, η ιστορία μάς έχει επαναφέρει σχεδόν στις ίδιες θέσεις που είχαμε όταν ξεκίνησε ο εγκλεισμός μας, περίπου διακόσια χρόνια πριν. Απομένει να κάνουμε την κρίσιμη κίνηση που θα αλλάξει την τροπή της και θα εγγράψει την κοινωνία μας μέτοχο στα μεγάλα κινήματα του ανθρωπισμού, της ελευθερίας και της προόδου, που παλεύουν να διαμορφώσουν τον σύγχρονο κόσμο ώστε να γίνουμε οριστικά μέρος του.  


Γιώργος Γιαννούλης- Γιαννουλόπουλος



εικόνα: Ο Κρόνος τρώγοντας το παιδί του (λεπτομέρεια),  Francisco Goya, Saturn Devouring His Son, c. 1819–1823. Museo del Prado, Μαδρίτη 



Tuesday, April 9, 2013

Η τραγική γοητεία της κόρης του μπακάλη


Share/Bookmark
Πολλά λέγονται για τη βαρώνη Μάργκαρετ Θάτσερ, τώρα που ο θάνατος και η απόσταση ομορφαίνει και στρογγυλεύει. Όπως και με τον Πάπα Ιωάννη Παύλο, έτσι και με τη βαρώνη το λαϊκό αίσθημα αναζητά Αγίους.

Η Μάργκαρετ Θάτσερ, προερχόμενη από τη μεσαία τάξη, κόρη μπακάλη που με πείσμα σπούδασε και ανήλθε στην πολιτική, υπήρξε ένας άνθρωπος με απλές και έντονες πεποιθήσεις. 

Εκλέχθηκε αρχηγός του συντηρητικού κόμματος, το οποίο εκπροσώπησε επάξια. Υπήρξε κατά κάποιον τρόπο το εμβληματικό πρόσωπο των νεοσυντηρητικών, που κυριάρχησαν επί μία δεκαετία στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ.

Το βασικό της επίτευγμα ήταν η επικράτησή της έναντι των παλαιομοδίτικων βρετανικών συνδικάτων τα οποία, αγκυρωμένα στη μεγάλη παράδοση της Αγγλικής εργατικής τάξης, της πρώτης που δημιούργησε ένα εκτεταμένο κράτος πρόνοιας, αρνούνταν κάθε μεταρρύθμιση που θα μετέβαλλε τις αντιπαραγωγικές βιομηχανικές δομές της χώρας. Έτσι η χώρα οδηγήθηκε κοντά στη χρεοκοπία και στην ανάγκη στήριξης από το ΔΝΤ, ήδη από τη δεκαετία του '70, όταν και εισήλθε ταπεινωμένη στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα.

Η βαρώνη, μετά από μια μεγάλη σύγκρουση, έλυσε το πρόβλημα με παράδοξο τρόπο: μαζί με τα συνδικάτα κατήργησε και τη βιομηχανία.

Τη δεκαετία του '80 ξεκινά η μαζική αποβιομηχάνιση της χώρας που γέννησε τη βιομηχανική επανάσταση και η οικονομία στρέφεται στις υπηρεσίες, ιδιαίτερα στα χρηματοοικονομικά.

Οι μαζικές ιδιωτικοποιήσεις  σε ορισμένους σημαντικούς τομείς πέτυχαν την αύξηση της παραγωγικότητας. Σε άλλους, κρίσιμους για τη συστημική ανταγωνιστικότητα τομείς, όπως τα δίκτυα των σιδηρόδρομων, που στην Ευρώπη στηρίχθηκαν και στηρίζονται στις μαζικές δημόσιες επενδύσεις, η ποιότητα και το κόστος οπισθοδρόμησε και η απόστασή της από την Ευρωπαϊκή παραγωγικότητα μεγάλωσε.

Κατόρθωσε έτσι σε μια δεκαετία να αυξήσει το Βρετανικό ΑΕΠ κατά 23% με μια σχετικά μικρότερη αύξηση της δημόσιας δαπάνης (12,9%) εκ της οποίας το μεγαλύτερο μέρος αφορούσε την αύξηση της δαπάνης ασφάλειας (53,3%), των δαπανών για επιδόματα ανεργίας και κατάρτισης ώστε να διευκολυνθεί η μετάβαση (33%), των δαπανών υγείας και πρόνοιας (33% περίπου), ενώ μειώθηκαν δραματικά οι δαπάνες για μεταφορές και βιομηχανία (-38%) καθώς και για στέγαση (-67%), πράγμα που οδήγησε στην έκρηξη των τιμών και ενοικίων σε μια κατά κύριο λόγο αστική χώρα.

Το μοντέλο ανάπτυξης που στηρίζεται στη μαζική απορρύθμιση των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, στο real estate και στον τουρισμό άνθισε όσο η χώρα ισορροπούσε μεταξύ Ευρώπης και ΗΠΑ, και διαρκεί όσο η Μεγάλη Βρετανία παραμένει ο μεγαλύτερος και ασταθέστερος πλέον, κατά την γνώμη μου, offshore παράδεισος. Η βιομηχανική βάση αντικαταστάθηκε από τον γρήγορο και κάπως πειρατικό πλούτο. Η περίοδος αυτή δεν βρίσκεται μακριά από το τέλος της, τις συνέπειες του οποίου επιτείνει και η προσεχής εξάντληση των πετρελαίων της βόρειας θάλασσας.

Τα θεμέλια της Ευρώπης στηρίζονται κατά κύριο λόγο στην πραγματική οικονομία της βιομηχανίας και της παραγωγής προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας. Για τον λόγο αυτό η επιβίωση του παραγωγικού μοντέλου της Ευρώπης συνδέεται άμεσα με την παρακμή του αναπτυξιακού μοντέλου της Μεγάλης Βρετανίας.

Η βαρώνη ποτέ δεν υπήρξε φιλελεύθερη. Εγγεγραμμένη στη μεγάλη παράδοση των συντηρητικών, αντιτάχθηκε με πάθος σε κάθε μεταρρύθμιση που θα αύξανε τις πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες και δικαιώματα των Βρετανών, αγνοώντας την εξέλιξη της κοινωνίας και την αλλαγή των προτύπων ζωής που είχε συντελεστεί.

Παραταύτα ο συντηρητισμός της, παράλληλα με τον περιορισμό της υπνωτικής κρατικής παρέμβασης σε κρίσιμους τομείς (όπως ο Πολιτισμός και η Παιδεία), απελευθέρωσε τις φιλελεύθερες δυνάμεις που την αντιπολιτεύθηκαν, οδηγώντας σε μια πολιτιστική άνοιξη τη χώρα.

Βοήθησε κατά κάποιον τρόπο τους Άγγλους να έλθουν αντιμέτωποι με την πραγματικότητα της απώλειας της αυτοκρατορίας και τις εσωτερικές αντιφάσεις που κρύβονταν κάτω από το αναισθητικό της συλλογικής παρακμής.

Η τραγικότητα της προσωπικότητάς της έγκειται ίσως σε αυτό ακριβώς το σημείο: η επιλεκτική οικονομική απορρύθμιση έρχονταν σε βαθιά αντίφαση με το πολιτικό της αποτέλεσμα. Κατά κάποιον τρόπο, η κόρη του μπακάλη, ασυνείδητα, θεμελίωσε το τέλος του οράματός της, αυτού μιας παραδοσιακής συντηρητικής κοινωνίας, της οποίας κοινωνίας εξάλλου δεν αναγνώριζε την ύπαρξη.

«Δεν υπάρχουν κοινωνίες, μόνο άτομα». Η πρόδηλα ανιστόρητη αυτή ρήση αποδείχθηκε για την ίδια τραγικά μεταβατική. Αποδόμησε μονομερώς την παραδοσιακή κοινωνικότητα της αγγλικής κοινωνίας (αυτή που χαρακτηριστικά αντικατοπτρίζονταν στην επιρροή των συνδικάτων του 19ου αιώνα) και επέτρεψε τη δημιουργία απέναντί της των νέων συλλογικοτήτων της Αγγλίας, των νέων κοινωνικών κινημάτων και οργανώσεων, οι οποίες εξέλιξαν τη χώρα έκτοτε.

Άλλες κοινωνικές ομάδες, άλλοι θεσμοί, άλλα κινήματα, άλλες μουσικές, άλλα αιτήματα ελευθερίας και συμμετοχής. Επιβεβαίωσε έτσι πως τα άτομα, δηλαδή η αυτοσυνείδηση του καθενός και το αίσθημα ευθύνης του, αναπτύσσεται μόνο εντός της κοινωνίας, μόνο μέσα από την κατανόηση του άλλου, την κατανόηση της ιστορίας και των επιλογών που αυτή επιβάλλει.

Το τραγικό στοιχείο της σπουδαίας και ταυτόχρονα απλοϊκής προσωπικότητας έγκειται στο ότι τα σημαντικότερα επιτεύγματά της ήταν ίσως αυτά που ποτέ δεν φαντάστηκε και ποτέ δεν επιδίωξε. Όπως και οι σημαντικότερες αποτυχίες της.

Γιώργος Γιαννούλης- Γιαννουλόπουλος


εικόνα: Margaret Thatcher, λεπτομέρεια, Dan Mureli , 2011